Tu, w XX wieku, ważyły się dwukrotnie losy Europy. Dwukrotnie – od kwietnia do września
1939 roku i w sierpniu roku 1980 – Gdańsk ogniskował na sobie uwagę powszechną. W 1939 roku
przeważyła wojna. W 1980 – pokój.
W 1939 roku konikt o Gdańsk i „korytarz” otworzył nowy rozdział historii Polski, zapoczątkowanej
w roku 1918 odzyskaniem niepodległości, oraz nowy i, jak się okazało, ostatni rozdział historii Nie-
miec zapoczątkowanej sześć lat wcześniej, gdy Hitler został kanclerzem Rzeszy – odtąd totalitarnej
Trzeciej Rzeszy. Był to zarazem kolejny rozdział historii zapoczątkowanej w roku 1917 i naznaczonej
opanowaniem przez bolszewików Rosji, a później stworzeniem totalitarnego Związku Sowieckiego
pod wodzą Stalina. Druga wojna światowa krwawo splotła historię Trzeciej Rzeszy, Polski i Związku
Sowieckiego, który wyszedł z niej jako zwycięzca i od którego Polska została uzależniona.
Gdański rok 1980 otworzył nowy – ostatni – rozdział historii wyzwalania się z tej zależności – historii
zapoczątkowanej polskim Październikiem '56 i przyspieszonej rewoltą robotników Wybrzeża w grud-
niu 1970. Zaowocował Solidarnością, milionowym ruchem bez przemocy zycznej, zniszczeń i oar,
i upowszechnił na całym świecie skupione litery jej logo oraz wąsatą twarz Lecha Wałęsy. Okazało
się to pierwszym krokiem niebywałej, pokojowej rewolucji, która zmiotła panowanie sowieckie i sam
Związek Sowiecki, ostatecznie zakończyła drugą wojnę światową i umożliwiła zjednoczenie Europy.
Gdańsk i dawniej współtworzył jej historię, gdy wraz z innymi miastami Bałtyku należał do Ligi
Hanzeatyckiej, gdy uczestniczył w zakładaniu Związku Pruskiego (1440) i w wojnie trzynastoletniej
(1454–1466), czy wkrótce potem, podczas wojny Hanzy z królem Anglii, gdy okręt korsarski „Peter
von Danczk” zdobył w 1473 roku przewożony z Brugii do Italii obraz Memlinga „Sąd Ostateczny”,
którego przekazanie kościołowi Mariackiemu omal nie ściągnęło na miasto papieskiego interdyk-
tu. Ale przez długie wieki Gdańsk uczestniczył w życiu kontynentu głównie jako ważne miejsce
wymiany towarów i spotkań ludzi. Zboże, drewno i inne produkty roli i lasu spływały tu Wisłą,
by przez Bałtyk i Morze Północne dotrzeć do Holandii i dalej. W zamian przybywały muszkiety
i armaty, metalowe narzędzia, naczynia i sprzęty, dzieła sztuki i zegary, a dochody z pośrednictwa
i z eksportu wyrobów własnych – słynnych mebli i równie słynnych tworów złotnictwa zdobionych
bursztynem – pozwalały mieszczanom na stroje, klejnoty, książki, obrazy i osobliwości, podczas gdy
miasto zawdzięczało im budynki, szkoły, instytucje dobroczynne, bombardy i fortykacje.
Spotykały się tu narody i stany: polscy szlachcice, mieszkańcy Prus, kupcy i marynarze z wszystkich
portów bałtyckich, z Holandii, Anglii, Francji. Spotykały się języki: panujący niemiecki w jego miej-
scowej odmianie z kaszubskim, polskim, holenderskim, no i z łaciną, językiem uczonych, których
w Gdańsku nie brakowało, by przypomnieć słynnego Jana Heweliusza (1611–1687), astronoma i budow-
niczego przyrządów naukowych, czy zapomnianego dziś, a swego czasu znanego historyka i luminarza
prawa, Gottfrieda Lengnicha (1689–1774). Spotykały się religie: miasto było luterańskie, ale żyli w nim
i katolicy i Żydzi, którzy mieli tu swe drukarnie, i protestanci innych obediencji, w tym – mennonici.
Spotykały się dwie Europy: Europa wolności iEuropa
poddaństwa chłopów, Europa bogatego, rosnącego
wpotęgę mieszczaństwa iEuropa nadal zdominowana
przez wielką własność ziemską. Przyszłość iprzeszłość.
